АТАҠАЙ

Ҡустым шылтыратты. Ҡайнашып йөрөгән мәл булһа ла алдым. Уның, трубканы күтәргәнемде белгәс тә өндәшмәй тороуы, мәшәҡәтле мәлдә, бер аҙ йәнемә тейҙе, шуға ҡоро тоттом:

— Эйе! Сәләм! Йә - тыңлайым!

Ул тағы ла саҡ ҡына пауза яһаны ла сәләмһеҙ-ниһеҙ:

— Атай үлде, - тине.

— Үлде?! Нисек... үлде? – аңлай алманым.

— Үлде. Баяраҡ ҡына. Районға алып китәбеҙ хәҙер. Беҙ йөрөп ҡайтҡансы һеҙ йыйыла тороғоҙ.

Иҫемә төшкән беренсе һорауҙы бирәм:

— Эскәйнеме?..

Ҡустым тағы пауза ала:

— Эсмәне түгел инде. Кисә лә һуҡмышлап йөрөнө. Пахмил тиһәң, эргәһендә эсеп бөтөлмәгән шешәһе ултыра. Бөткәндер инде организм да, машина түгел бит. Икенсе яҡтан, йәше лә арыуыҡ – һикһәнен тултырҙы. Ярай – шул минең, ҡайтығыҙ.

Шул мәл эргәмдәге ҡайнаш икенсе үлсәмгә күсте. Коллегаларымдың тауышын ишетмәҫ булдым. Улар һаман минең хәлемде аңғармаҫтан бәхәсләштеләр-бәхәсләштеләр ҙә, фекеремде ишетергә теләпме, бары берсә миңә төбәлде. Уларҙың һораулы ҡараштарына ҡаршы тороп баҫтым һәм: “Атайым үлгән” тигән ике ауыҙ һүҙҙе генә һығып сығарып, тышҡа ынтылдым. Юҡ, иларға, сәбәләнергә тип түгел, ә ҡапылдан эсемдә барлыҡҡа килгән ауыртыныуға сыҙамауҙан...

“Атай үлде” тип илап ултырыусы булманы. Ғүмерҙең мәңгелек түгеллеген аңларлыҡ, йәшәрен йәшәгән, ашарын ашаған йәнде оҙатыуыбыҙҙы ла белер йәштәбеҙ барыбыҙ ҙа. Кеше вафат булғанда беҙҙә артыҡ илаулау юҡ ул былай, әммә әсәйҙе оҙатҡанда күҙ йәштәрен тыйып алып булмай ине. Икеһе лә ғәзиз кешеләр, беҙгә ғүмер биреүселәр тибеҙ ҙә, нисек кенә булһа ла икеһен ике төрлө ҡабул итәбеҙ шул. Ниңә улай икән? Улай тиһәң, яуап үҙе үк килә. Атай, әсәй була алмай инде. Әсәй – ул әсәй. Ул – берәү. Атай ҙа берәү инде... Тик ул алыҫыраҡ, унда әсәй йылылығы, әсә наҙы юҡ. Шуғалырмы...

Ғәҙәтенсә, ауылса, мосолманса итеп оҙаттыҡ атайҙы. Йола ҡушҡанса саҡырыла торғандарҙы саҡырҙыҡ, бар тәртиптәрен үтәнек, аш-һыуын әҙерләнек, аяттарын уҡыттыҡ, хәйерҙәрен тараттыҡ. Әйтеп ҡалдырған үтәрлек һүҙе лә булманы, васыяты ла юҡ. Әллә айнығып та етмәй үлгән булғандыр инде, аны кем белә. Йоҡлай, әле уянмаған тип уйлағандар бит өйҙәгеләр ҙә, ә ул инде һыуынып ятҡан. Төпкә төшөп киткәндә, зыяратҡа ҡуйылмаҫҡа ла тейештер бит. Тик... атайың тураһында шулайтып әйтеп тораһыңмы инде. Ысыта-ыста! Кит, нимә уйлап ултырам!

Өсөн-етеһен бер юлы үткәреп ҡуйып, халыҡты оҙатып, кискә үҙебеҙ генә ҡалғас, өлкән ағай өҫтәл башына тороп һүҙ алды. Беҙ уның шулай һәр йыйыныбыҙҙа сәләмләп һәм йомғаҡлап ҡуйыуына күнеккәнбеҙ. Атай урынына уны ҡабул иткәнбеҙме? Атайҙан булмағас...

— Шулай, бына, туғандар... Әсәй эргәһенә атай ҙа китеп барҙы... Ҡалайтаһың, барыбыҙ ҙа бара торған ер, тигәндәй. Тыуымдың үлеме лә бар, - һәр беребеҙ алдына ғына текәлеп тыңлап ултырабыҙ. – Атай тураһында нимә әйтә алабыҙ?.. Үлгән кеше тураһында насар хәбәр әйтергә ярамай, әммә беҙ бында бөтәбеҙ ҙә уның балалары, мин әйтмәһәм дә һәр кем үҙенсә уйлап ултыра... Артыҡ йүнле атай була алманы инде. Тик беҙҙең уға үпкә юҡ, ул беҙҙең атай, беҙҙе яралтҡан кеше, шуның менән бөтәһе лә әйтелә. Ул да, моғайын, үпкәләп китмәйҙер, ҡусты менән килен һәйбәт итеп ҡараны, әсәйҙе лә, атайҙы ла. Һәр саҡ өҫтәре таҙа, урындары йылы, тамаҡтары туҡ булды. Беҙ ҙә ҡайтып, хәл белеп торҙоҡ. Нисек булғанда ла, уға ошо биргәндәре өсөн рәхмәтлебеҙ... Үҙебеҙ унан яҡшыраҡ атайҙар булайыҡ – шул.

Киләһе көн ерләүгә йыйылыусылар таралды, мин бындағы ғаилә янында ҡалдым, ялым бер аҙналыҡ ине. Яйлап атай менән әсәй йәшәгән бүлмәне бушаттым. Әсәйҙән артыҡ әллә нимә ҡалмаған да инде бында. Күлдәк-яулыҡтарын күптән таратып, яҡындарына биреп бөткәнбеҙ. Атайҙың күлдәк-ыштандарын ҡараштырып, ағай-ҡустылар кәүҙәһенә самалап, ярағандайҙарын айырып һалдым. Ҡалғандарын хәйер менән бергә төйнәп, балаларҙан ауыл ҡарттарына ебәрттем. Бабайҙар еҫе сығып торған түшәк-юрғанын төрөп алып, өй ҡыйығы аҫтына, әсәйҙеке элеүле торған ергә мендереп, йәнәшәһенә бәйләп ҡуйҙым. Торалар, ана, йән әрнеткес һағышлы бер күренеш булып...

Эсемде әллә нимә яндыра. Артыҡ ҡайғырмайымда кеүек, әммә асыла ла, өҫтөмә бөркәлгән бер нәмәне һирпеп ебәреп ныҡлап тын ала ла алмайым. Күңелем дә тулышҡан кеүек, тик иларлыҡ уҡ түгелме әллә хәлем?.. Шул миктәгән баҫылғанлыҡ менән уйға сумып, мыштырлап ҡына эш менән булам.

Атайҙың урыны аҫтынан иҫке сумаҙандарҙы һөйрәп сығарҙым. Әсәй үлгәс уның һаҡлаған бөтә альбомдарын, әллә күпме хаттарын, документтарын ул ҡумта-сумаҙандары менән үҙенең карауаты аҫтына шылдырып ҡуйғайны. Заманында, әсәй шуларҙы барлап ултырғанда: “Дыу! Нимәһен бер шул ҡағыҙҙарыңа күмеләһең дә ултыраһың! Дауна үлеп бөткән әҙәмдәрҙе ҡарап!” – тип ебәрә ине. Хәҙер, ана, үҙе лә шул исемлеккә инде. Мин үҙенә:

— Нимәгә кәрәк был ҡый, атай, һиңә? Уларҙы тотоп та ҡарамайһың бит инде, - тигәндә:

— Ятһын. Әсәңдеке, - тип кенә ҡуйғайны.

Ә үҙе ғүмер буйы әсәйҙең ҡәҙерен белмәне. Ошо һүҙҙәрҙе үҙемә ишетерлек итеп әйттем. Шуны әйткем килеп торған, күрәһең. Үпкәләп түгел, хәҡиҡәт итеп. Белмәне шул ҡәҙерен әсәйемдең, ә үҙе бала шикелле унһыҙ бер көн дә тора алманы. Күҙе алдынан осоп барҙы әллә. Саҡ ҡына сыҡһа алаҡанлап: “Әсәң ҡайҙа?”- тине лә торҙо.
Альбомдарҙағы һүрәттәрҙе иҙәнгә туҙҙырып ташланым. Кәрәктәрен үҙемә бүлеп алмаҡсымын. Ҡалғандары ошонда – төп йортта һаҡланыр. Ейән-ейәнсәрҙәр килгәндә ҡарар, әле олатай-өләсәйҙәрен танып белмәй ҡалған ыуаҡтары ла, тыуаһылары ла бар.

Атайымдың армия фотолары ярым-йорто, бөкләнеп, йыртылып бөткән. Үҙенең йәшерәк сағында, эскәнендә, шулай фотоларын йомарлап, турап ташлай торған ғәҙәте булды. Былары шул “яуҙарҙан” ҡалғандары. Әсәй уларҙы йыйып, йәбештереп һаҡларға тырышҡан, күрәһең. Бөтөнөрәктәрен алып ҡарайым – һыу һөлөгө кеүек егет! Ундай сибәр кеше, бындай сая ҡараш, мөһабәт һын... беҙҙең беребеҙгә лә күсмәгән ахыры. Бик матур булған ул йәшлегендә. Юҡҡа ғына, өс класс белеме менән уҡымышлы әсәйемде әүрәтмәгәндер. Өләсәйем килеп: “Был башҡорттоң кирза итегенә ҡыҙығып сыҡтыңмы?” – тип әрләп киткән. Ысынлап, кирза итегенә генә лә ғашиҡ булырға мөмкин булған шул.

Бер фотола һабантуйҙа көрәшкәне эләккән. Һүрәттәге батырҙарҙан кәм түгел. Тирләп төшкән, йыуан билендә таҫтамал, ҡорһағы бүһерелеп алға сыҡҡан, ярһыған - ҡарашы дейеүҙеке. Ҡараһам, халыҡ араһында артта минең ярты битем эләккән. Йоҙроғомдо ауыҙыма тығып борсолоп торам. Атайым өсөнмө әллә уның ҡулына эләгәсәк башҡалар өсөнмө?

... Уның тап шул фотолағы сағы ине буғай. Шулай ҙур, минең ҡарамаҡҡа һимеҙ ине. Киң арҡаһына яурынымды терәп, аяҡ һуҙып, артҡа ҡарап ултырып алғанмын арбала. Икәүләшеп йәйләүгә китеп барабыҙ. Һәр кем үҙ уйына сумып килә торғас, ул бер аҡланға сыбырҡы һабын иҙәп күрһәтә:

— Ошо ерҙәргә өләсәңдәр йәйләүгә сыҡҡан. Бынан үткән һайын: “Эй, ер-һыу ҡартаймай ҙа инде, хас беҙҙең бала саҡтағы кеүек бөтәһе лә, тип әйтә торғайны”, - тип ҡуя. Тауышы йомшарып, әллә хатта ҡалтырап киткән кеүек була. Мин ҡайырылып уға ҡарап алам. Әсәһе хаҡында һөйләгәндә шулай күңеле йомшарып китә уның. Әллә ниндәй бер эске йылылыҡ, оло һөйөү

менән телгә ала өләсәйҙе. Әсәйем әйтмешләй “ҡартайғансы бәпәй булып йәшәгәнгә”ме икән?

Икебеҙ ҙә тынып ҡалабыҙ ҙа, мин, нимә әйтергә белмәйме, юл ыңғайына килгән йылға аръяғындағы текә яр битендә сорлашҡан ҡарлуғастарға ҡарап, уйһыҙ ғына әйтеп ҡуям:

— Шул ҡарлуғас ояһынан берәйһе йомортҡа алала микән?

Бойоғоп киткән атайым: “Тпр-р-ру!” тип екереп, ҡарышҡыр бейәһенең ауыҙлығын ҡайыра биреп тарта ла, ҡаршы ярға эйәк ҡаға:

— Анауҙы әйтәңме?

— Эйе.

Ул күҙен ҡыҫа биреп самалай ҙа, мин нимәлер әйтеп өлгөргәнсе, дилбегәне усыма тығып, кирзалары менән сылғауын һала ла, шул кейемдә көйө ярҙан ағымға сөңгөй. Күҙ асып йомғансы булған был хәлдән дә, уның һоро тулҡындар эсенә сумып юғалыуынан да ҡурҡып, эргәләге тауҙарҙы шаңҡытып сәрелдәп ебәрәм:

— Ата-а-ай!

Минең тауыштан саҡ торған ҡылтым бейә өркөп, ҡапыл юртып сығып китә. Туҡтатып алыу ҡайҙа? Етмәһә, үҙем һаман һыуға ҡарайым. Урман эсенә елеп инеп барғанда, уның йылға уртаһында йөҙгәнен шәйләп ҡалам, сыбыҡ-сатырға һуғылып, шатыр-шотор шырлыҡҡа инеп тә китәбеҙ.

Бейә ағас араларында ары-бире төртөлөп йөрөп тынысланғас, үҙ яйы менән кире юлға сыға. Мин дилбегәне исем өсөн генә тотоп, һаман ян-яҡты байҡайым. Бына, бер мәл, ҡараһам, атайым килә. Бер яҡҡа аҡһаҡлай биреп, һәлпәңләп, ҡабаланмай ғына йүгерә. Ялан аяҡ, лыс һыу! Мин уның был халәтенән тамам шаңҡып киләм. Ул ҡыуып етә лә, атты һелкә тартып туҡтатҡас, ауыҙынан кескәй генә аҡһылт йомортҡа сығарып бирә. Мин, әле 8-10 йәшлек кенә бала, был ҡылыҡтың башҡа һыймаҫ ахмаҡлыҡ икәнлеген инде аңлайым, әммә шул уҡ ваҡытта иҫ киткес батырлыҡ итеп тә ҡабул итәм. Устарымды ҡушып, оя һымаҡ итеп, йомортҡа һалыуға һуҙам, үҙем көләм:

— Алйот.

Эсте атайым. Эсһә боласыл булды. Иҫерһә енгә әйләнеп, донъя онтап, кем менән булһа ла һуғышҡыһы килә лә тора торғайны. Шул ғәҙәтенән барыбыҙ ҙа ғарыҡ булған. Барыһын да әрләне эскәнендә. Әсәйемдән башлап, һуңғы ҡустыма тиклем. Ниңәлер мине үткәрҙе. Миңә аҡырайта ҡарап ала ла, иренен ҡымтый биреп торғас: “Бисура!” тип ҡуя ине. Шулай. Уның өсөн бисура булдым. Әрләү булдымы был, маҡтаумы әллә башҡа мәғәнәләме, һәр хәлдә шунан үтмәне. Ағайымдарға сыбыртҡы ла, ҡайыш та эшкә кереп китһә, миңә бармағының осон тигеҙеү түгел, елен дә ҡағылтманы. Уны иҫерһә белмәй тигән булдылар. Белә ине ул. Боларып ятып, бөтә кеше ҡасып бөткәндә мин, инде ҙурая башлағас, юрамал янына барам, ул ҡулындағы әйберен мине ҡырлатып, икенсе яҡҡараҡ ата, шул яҡҡараҡ торһам, икенсе яҡҡа ташлай.

— Кит, кеше көлдөрмә, - тием, — бар ят, йоҡла! Һинән һуң күпме йыйыштырырға кәрәк.

Әсәйемә, шулай итә, тиһәм, юҡтыр, ул бит алйый, бер нәмә лә белмәй, тип үҙенекен һөйләй.

Быларын иҫләгем килгәндән түгел, бер ҡыҙмаса булып төшкән фотоһын ҡулға алғандан хәтерләп алам.

... Ҡышҡы юлда йәйәү ҡайтып киләм. Егерме саҡрымлап бар. Ҡараңғы төшкән. Автобус йөрөмәгән мәлдәрҙә, телефон юҡта, йәйәү йөрөлдө лә инде. Ярты юлды үткән ерҙә утар бар. Шунда йылҡы ҡышлатып яталар. Атайымдың сменаһы булырға ла мөмкин. Шулай ҙа артыҡ өмөт юҡ, тирләп-бешеп атлай бирәм. Бына бер ваҡыт килә торғас ҡаршыма бер нәмәнең сабып килеүен шәйләнем. Нимә булырға мөмкин? Бүре түгел. Сөнки бүренең улайтып тота килеп кешегә һөжүм итмәҫен беләм. Атайым өйрәткән. Айыу ҙа, бүре лә ҡурҡыныс түгел урманда, улар кешегә теймәй, тейһә мышы тапарға ынтылырға мөмкин, тип ҡабатлай ине юлға сыҡҡанда.

Мин нимәгәлер юрап маташҡансы, был януар, сабып килгән ыңғайы өҫтөмә лә һикерҙе. “Сай” итеп кенә ҡалдым да, икәүләшеп көрт буйлап мәтәләп киттек. Тау аҫтынаса тәгәрәтеп, битемде, шапкам сиселеп ҡалғандан туҙғыған сәстәремде ялап бөттө был. Шоңҡар! Атайымдың һунар эте!

Мин уның муйынындағы ҡайышынан эләктерегә, тағылып торорға маташам. Эт ләүкелдәп өрә, тимәк, хужаһына тауыш бирә. Мине тартҡылай ҙа, ҡырға сабып китә биреп тағы өрә, тағы килеп мине ҡолатып яларға керешә. Башлығымды эҙләп алып, эт туралап сапҡан яҡҡа йүгерәм мин дә. Арыуыҡ сабышҡас, егелгән атҡа килеп төртөләбеҙ. Атайым башын да бороп ҡарамай санала ултыра. Мин ах-ух килеп уның эргәһенә ҡолайым:

— Ҡа-ҡайҙан белдең минең килгәнде?!

— Белмәй әллә! Бүре үҙенең көсөгөн әллә нисә саҡрымдан һиҙә, - күңеле көр, ҡыҙмасалап алған. Ошондай сағында шулай аңлайышһыҙыраҡ, кинәйәләп һөйләп ташлаған була. Мин терәлеү менән ул сыбытҡыһын сыжлата:

— Д-дыу! Үжә-әт!

Саҡ тапанып торған, хужаһы кеүек үк яндырай мал, торған урынынан һикереп дөрөп сығып китә. Эте һуҙылып сабып эйәреп ҡарай ҙа, хәле етмәй, үпкәләп өрә-өрә ҡала. Боролоштарҙа биткә көрт һирпелә, сана кәйелеп-кәйелеп китә, мин, атайымдың ҡыҙы, быларға ҡушылып шашам:

— Ҡыу тағы!Ҡыу!

— Д-ды-ыу!

Төнгө ауылға ап-аҡ бәҫкә төрөнөп, быу бөркөтөп, дуғалы туй шикелле булып килеп инәбеҙ.

Хәтәр ҡыҙғансыҡ булды ул. Үҙе тирәһендәге бөтә ҡатын-ҡыҙҙы ла ҡыҙғанды. Әсәйемдең берәйһенә күҙ күтәреп ҡарағанын да яратманы, һеңлеләрен, еңгәләрен, килендәрен башҡаларҙан ҡамалап ыҙалатты. Мәжлес фәләндә берәй ир кеше уның туғанына яңылыш ҡына һүҙ ҡатһынмы, йылмайһынмы – бөттө. Яғаһынан бөрөп алыр йә, унан да яманырағы, ҡундырыр ине. Өҫтәл ауҙарып һуғышып китеү уға бер ни торманы. Шуға, туй-фәләндәрҙә, уның артында йә ҡустыларының, йә ағайҙарымдың береһе һаҡта торҙо.

... Үҫмерлектән сығып, ҡыҙ булып еткән сағым. Егет-елән иғтибарын тоя, күҙ атҡандарын самалай башлағанмын. Урам эсендә ҡомалаҡ таҙалап ултырам. Атайым алып ҡайтып ауҙарған. Мин шуның менән булам, ул алыҫ түгел лапаҫ аҫтында балта һабы юна. Үҙе ҡомалаҡ алып йөрөгәндә ағаста торған уҫлаптай туҙбаш йылан күреүен һөйләй миңә. Уны тыңлайым, үҙем ҡапҡа аша урам яҡтағы бағанала торған егетте лә шәйләйем. Атайымдың хәбәренән бигерәк, ике күҙе был яҡта булған шул әҙәмдең ҡарашынан иреп йылмаям. Ауылда электр бағаналарын алмаштыралар, был шуларҙың береһе булырға тейеш, бағана башында нимәлер эшләп маташа, йыш-йыш был яҡҡа күҙ һала. Шул ваҡыт хоҙай ҡушмаған хәл булды. Атайым тыныс ҡына тороп, аҙбарҙан дружба бысҡыһы алды ла, шулай ҡабаланмай ғына урам тышына сығып, ҡапыл бысҡыһын сыжлатып теге егет торған бағананы быса башланы. Бахыр электрик нисек төшөп ҡасҡанын иҫләмәгәндер ҙә. Унан бысҡыһын кире индереп ҡуйып, баяғы урынына терәлеп, юныуын дауам итте. Мин дә ни булғанын аңламамышҡа һалыштым. Башҡа сарам юҡ ине.

Бынау бер фотола айыу алған сағы икән. Тау һымаҡ булып ятҡан айыуҙың өҫтөндә ваҡ ҡына балалар теҙелешеп ултырабыҙ. Ҡурҡыу юҡ, өркөү юҡ. Һунарсы булда бит атайым. Ғүмер буйы ҡушкөбәк тотто. Шундай ҡыҙыу һәм йыш ҡына һуҡмыш йөрөгән кешенең мылтыҡлы булыуы бөгөнгө минең күҙлектән маймылдың граната тотоп йөрөүенә тиң. Ул-был хәлдә мылтығын һөйрәп сығарып аҙ яһау һалманы инде.

... Аласыҡта киске һауындың һөтөн үткәреп ултырам. Атайым менән әсәйем сәй артында һүҙ көрәштерәләр. Сепарат тауышынан тегеләрҙе яҡшылап ишетмәйем. Шулай ҙа бәхәстәре мал араһындағы дәү ҡара үгеҙ темаһына икәнлеген төшөнәм. Шулай сыйыша торғас, атайым ҡапыл һикереп тороп өйгә инеп китә. Унан күп тә тормай, мылтыҡ тотоп килеп сыға ла, әсәйем “Ах” иткәнсе, бейек болдор тәҙрәһенән тороп, бер ҙә төҙләмәйенсә атып ебәрә, бер ни һиҙмәй торған ҡара үгеҙ, маңлайына пуля килеп тейеүҙән лып итеп арт һынына ултыра төшә. Тауышҡа йүгерешеп сыҡҡан ағайҙарымдың береһе бысаҡ алып барып бахыр малды салып ебәрә. Төн буйына ит айырабыҙ, эсәк йыуабыҙ, телен тыймаған әсәйемде әрләйбеҙ.

Уның кеүек ирек һөйгән кешене белмәйем. Бер ниндәй сикләүҙе, баҫымды, ҡыҫымды күтәрә алманы. Кемгәлер ниндәйҙер һүҙ әйтеүҙән ҡурҡманы. Ғөмүмән, ул ҡурҡа белмәне. Уның өсөн түрә лә, хужа ла, алла ла, мулла ла булманы. Тәбиғәткә бәйләнеүе шул ҡәҙәр ине, үҙен унан айырым тиеп күҙ алдына килтерә алманы. Ундай-бындай хәлдә:

— Кейек булып урманда ла йәшәй алам мин, - тип эре сирттереп тә ебәрҙе. Шуғалырмы, һыбай атланып ҡырға сығып йөрөй алмай башлауын ауыр кисерҙе. Был хәл уны рухи яҡтан ныҡ ҡырҡты. Тәҙрәнән ҡарап-ҡарап ултыра ла:

— Урманға һыуһап ултыр инде урман эсендә, - тип әсенеп әйтеп ҡуя ине.

Яңғыҙ ҡалғас уны ҡалаға алдыҡ. Улының бишенсе ҡаттағы фатирына алып килеп ултырттыҡ. Был уның өсөн шок булды. Бер аҙна ултырғас, мин бер төшкө аш ашатып китәйем тип килһәм, былай ти:

— Ирәндектең ҡайһы тәңгәленәнерәк Уралға сығыу юлын самаланым әле. Ҡуңырбуға юлынан төшһәм, һыртлап, элекке үҙебеҙ мал ҡыуған тәңгәлдәргә барып төшөргә тейешмен.

Әкиәт һөйләгән балаға ҡараған кеүек ҡарайым:

— Ярай, ҡайтып етһәң сәләм әйтерһең. Аша.

Тик ул аштан ҡалған, бындағылар әйтеүенсә йоҡонан да. Ике күҙе офоҡта күгәреп күренгән тауҙарҙа. Тора-тора әйтеп ҡуя:

— Салауат Юлаев ошолайтып зарыҡты микән? Бахыр...

— Ҡайҙа? – көлөүемде саҡ тыям.

— Зинданда.

— Уф, атай, һин сәпсим килештерәһең. Салауат Юлаев һинең һымаҡ араҡы шимләп ултырмаған. Ана күпме шешәң йыйылған.

— Аҙлап ҡына мин. Бында шунһыҙ ҙа түҙеп ҡара.

Артыҡ сәбәләнмәгәс, ярһымағас был зарын ысынға алмаһаҡ – күрһәтте.

Таң менән килен шылтырата:

— Апай, ҡайным тәҙрәнән ҡолап төшкән! Скорый әпкитте! – тип ҡысҡыра трубкаға истерика сигенә етеп.

— Туҡта. Тыныслан! Ниңә улай?

— Әллә!..

Күҙемә аҡ-ҡара күренмәй сабып барып инһәм, атайым бер ни булмаған кеүек балнис карауатында ултыра, ҡулы гипста. Янында врач, милиция. Ул тегеләргә тыныс ҡына итеп аңлата:

— Ҡайтайым тигәйнем бөгөн. Ишеккә барһам, баллар бикләп киткән. Мине! Бикләп киткәндәр, бала һымаҡ итеп! Мин әйтәм: “Йоҡ! Һеҙ мине былайтып тота алмаҫһығыҙ!” Тәҙрә ситендәге торбаны самалап алдым да, буйлап төштөм дә киттем. Ергә етәрәк кенә ысҡынып киттем, былай булғанда ҡауғаһыҙ-ниһеҙ ҡайтып та китәр инем әле.

Милицияның теле көрмәлә:

— Б-бабай, һеҙ һикһәнгә етеп барған кеше, н-нимә уйлайһығыҙ? Бишенсе ҡаттан?!

— Ҡайтам, тип әйттем бит, мин уларға көндә әйтәм шуны, берәү ишетмәй.

Ишеттек, ниһайәт. Тиҙ генә кире ауылына күсерҙек. Юлда туҡтатып, төшөп, ҡарағай олонона битен терәп еҫкәп торҙо. Белмәгәнмен, ул үҙе шундағы бер ҡарағай булған икән. Бөгөлмәй, һығылмай, әммә шартлап һына йәки дөрләп янып китә торған.

Минең никахтан да фотолар бар. Шунда, эй, атайым йәл булғайны, нишләптер. “Кейәүгә сығам” тип ҡатты ла ҡуйҙы. Шым ғына йөрөп һарыҡ һуйҙы, эргәһендә булышҡан миңә күтәрелеп тә ҡарамай. Ҡоҙалар менән дә аралашманы, муллаға “Риза” тип әйткәнен генә ишеттем, башҡа ләм-мим тауышы сыҡманы. Эсеп боларып ҡуймаһын тип ҡурҡһаҡ, ҡайҙан, ауыҙына ла алмай, хатта ашҡа ла артыҡ ҡағылмай ултырҙы. Уның шулай юғалып ҡалғанын күреп, бала һымаҡ күреп йәлләнем. Тик, бер-беребеҙгә йылы һүҙ ҡатып, иркә өндәшеп, һөйөшөп өйрәнмәгәс, ҡырҙан ғына ҡыҙғанып ҡарауҙан үтмәнем.

Кейәүем яғында булып килгәс, әсәйем ошаҡлаша:

— Атайың ҡоҙалар биргән бүләктәрҙе вис йыртып ташлап бөттө.

— Нишәп?..

— Һора үҙенән “нишәп” тип.

Ишетмәмешкә һалышып ултырған атайыма боролам:

— Нишәп?!

Ул өндәшмәй. Ҡолағына балауыҙ ҡойолған шикелле, беҙ бөтөнләй юҡ һымаҡ, туҡылдап йәҙрә әүәләүен дауам итә.

— Нишәп улайттың, атай?!

Яуап юҡ.

... Ирҙән айырылғанымды ишеткәс яратманы. Ҡатындың ирен ташлап китеүе уның башына һыймаған эш ине. Мине өйгә индермәҫкә ҡушҡан. Тик инде йортта ҡустым хужа, уның ҡарарҙары хәҙер бында закон түгел. Был талабынан көләләр генә. Ҡайттым. Уға бүләгемде һалам. Ҡағылмай, алдына ғорур ҡарап ултыра бирә. Көләм. Асыуланып китә:

— Ҡыуанып ултырыр көнөң бармы?

— Атай, мин хәҙер үҙем оло кеше, үҙем хәл итәм, - тим.

— Ҡалай аҡылың күбәйгән икән, ир ташларға, донъя ташларға башың еткән, - мыҫҡыл итеп ауыҙын ҡыйшайта. Шулай теле эсе уның кәрәктә.

Ҡустым ярҙамға килә:

— Атай, етәр, апай беҙгә ҡунаҡҡа килгән. Бер ни аңламаған ниндәй кеше ул һин?

— Кеше түгел, мин – мышы! Һеҙҙеңсә аңламайым!

Күҙ ситтәре менән генә ҡарашып, эргәһенән шылабыҙ. Бер-ике көн бурылдап йөрөп яҙылып китә. Өҫтөн алмаштырып, тамағын алып килеп эргәһендә бөтөрөлөп йөрөүемде ҡарап-күҙәтеп ултыра ла:

— Тәтәй һамаҡ һатынһың. Нимә оҡшаманы икән ул эткә? Килеп ҡулыма ҡапһа, һарыҡ һуйған бағанаға бәйләп ярам мин уны, - тип бармағын күтәреп янап-янап ала. Кемделер ҡайыҙларлыҡ көсө булмағанда эш юҡ. Чапайлыҡ үҙенекен итә, кәр киткән, әммә холоҡ ҡалмаған.

— Шулайтырһың, ярай, - тип йөпләп кенә торам.

Оҙата сығып, машина көтөп эскәмйәлә ултырғанда, баш ҡаға-ҡаға әйтеп ҡуйҙы ул:

— Ул егеттең һине тота алмаҫын шул беренсе килеп торғанында уҡ һиҙҙем мин. Ҡарашы бигерәк йоҡа ине. Минең ҡыҙға был хужа була алмай, тип уйланым. Шулай булып сыҡты ла...

Һуңғы күрешеүебеҙ, һуңғы һүҙҙәре шул булған икән...

Кит, атайым тураһында бер ыңғай ғына иҫтәлегем юҡ әллә?! Гел әллә нимәләрҙе хәтерләп тик ултырам. Ҡарап тороуға үтә лә тыныс, моңһоҙ кеүек тә, мәле еткәндә дауылдай күтәрелеп уйламаҫ нәмәләр яһар, көтөлмәгән хәлдәр ҡылыр яндырай атайымдың арҡамдан һөйөп йүнле хәбәр әйткәне лә булмағанмы? Булмаған. Әммә минең күңелемдә уға ҡарата яралған тойғоларҙы алмаштырыр ир кеше лә юҡ икән. Уға ышанған кеүек берәүгә лә ышана, арҡалана, уға һоҡланған кеүек берәүгә лә һоҡлана, ҡылыҡтарына аптырай алмағанмын. Унан ҡурҡҡан кеүек берәүҙән дә ҡурҡмағанмын йәки буйһонмағанмын. Сөнки уның кеүек өҙә һуғыр, ҡарашы менән теҙ сүктерер әҙәм булмаған, осрамаған. Уның кеүек берәү ҙә минең өсөн йылғаға ташланмаған, ҡарлуғас ояһынан йомортҡа төшөрмәгән, көнләшеп бысаҡҡа йәбешмәгән, һунарҙа эйәреп йөрөп туңғанда ҡарҙа усаҡ яғып аяҡ-ҡулдарымды ыуып йылытмаған, боҙло һыуҙа мине ат өҫтөнә ултыртып, үҙе алдан төшөп билдән кисеп сыҡмаған. Йәнен һурып бирер, үҙен ҡорбан итер, аптыратыр, шаңҡытыр ҡылыҡтар ҡылмаған. Унан башҡа берәү ҙә...

Ошо асышты яһағас, атайымдың үлемен ишеткән мәлдә барлыҡҡа килгән эсемдәге, төптәге һаңғырау ауыртыуҙың ни хәтлем тәрән яранан килеүен, йәнемдә ни ҡәҙәр әсе һыҙланыу барлығын тойҙом. Минең бит холоҡһоҙ, эскесе, аҡылһыҙ ҡартым, берҙән-бер ғәзиз атайым юҡ. Ул – үлгән. Ниһайәт, илап ебәрә алдым:

— Атаҡай... Атаҡайым...