Йондоҙҙарҙан бейегерәк

Миңә «Сыҙамлылыҡ формулаһы» («Формула прочности») тигән китап өҫтөндә эшләгәндә космонавтикаға мөнәсәбәте булған ҡайһы бер ғалимдар менән осрашырға, икенселәренең ғилми биографияһы менән танышырға тура килгәйне. Йыһангирҙар отрядында әҙерлек үткән һәм артабанғы йылдарҙа космос фәнен ойоштороусы мәшһүр ғалимдар менән бергә эшләгән Урал Закиров исемле татар кешеһе менән таныштым. Уның «Йыһанда беҙҙең эҙҙәр ҙә бар...» тигән бүләк-китабын ҡәҙерләп һаҡлайым.
Һүҙ ҙә юҡ, ҙур фәнни традицияларға эйә булған ғилми үҙәк сифатында ҡаҙандың һәм, тәбиғи рәүештә, татар ғалимдарының космонавтика фәненә һәм техникаһына мөнәсәбәте бик яҡын. Мстислав Келдыш, Сергей Королев, Валентин Глушко, Хәмит Мөштәри, Вячеслав Але­масов, Роальд Сәғдиев, Георгий Жирицкий кеүек ҙур ғалимдар йә ҡаҙан фәнни мәктәбенә ҡарай, йә уларҙың тормошо һәм эшмәкәрлеге ҡаҙан һәм фән менән тығыҙ бәйләнгән. Йыһанға осоуҙы тәьмин итеү һәм уның хәүефһеҙлеге мәсьәләләре буйынса ғилми мәктәбен Башҡор­тостан Фәндәр академияһы ағзаһы, профессор Марат Әҡсән улы Илһамов та ҡаҙанда булдырған.
ҡаҙан авиация институтының аэродинамика лабораторияһы нигеҙендә Н. Жуковский исемендәге ЦАГИ-ның филиалы ойошторолған. Шул аэродинамик торбала хәрби самолеттарҙың моделдәренә һынау үткәрелгән. Ошо ҡалала академик Валентин Глушко шыйыҡ яғыулыҡта эшләйәсәк ракета двигателдәре өҫтөндә эшләгән. Валентин Петрович эшләгән ҡаҙан дәүләт университеты бинаһына уға һәм Георгий Сергеевич Жирицкийға иҫтәлекле таҡтаташ ҡуйылған. В. Глушко – ҡаҙандың почетлы гражданы. Әйткәндәй, 1945 йылдың майында ҡаҙан авиация институтында илдә тәүге ракета двигателдәре кафедраһы булдырылған. Һуғыштан һуңғы йылдарҙа ҡаҙан ғилми мәктәбенең күп йыллыҡ хеҙмәте емештәре булараҡ, В. Алемасов етәкселегендә ракета яғыулыҡтарының термодинамик характеристикалары буйынса күп томлыҡ уникаль белешмә төҙөлә. СССР Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы В. Алемасов артабанғы йылдарҙа ла ҡаҙанға килеп йөрөй.
Татарстандың баш ҡалаһы һәр ваҡыт йыһангирҙар әҙерләү үҙәге һәм шул профилдәге ғилми учреждениелар менән тығыҙ бәйләнештә йәшәй. Юғарыла телгә алынған Урал Нурый улы Закировтың хәтерләүҙәренә ҡарағанда, составында Гагарин булған беренсе космонавтар отрядына татар егете, хәрби осоусы Марс Рафиҡов та индерелгән. Журналистар Римзил Вәлиев менән Ярослав Головановты ҡабатламаҫ өсөн, Марс Закир улы хаҡында бер нисә һүҙ менән генә сикләнәм. Ул ҡырғыҙстанда тыуған, махсус хәрби-һауа мәктәбен һәм училище бөтөргән, авиацияла хеҙмәт иткән. Егәрле, асыҡ күңелле егетте йыһангирҙар отрядында Василий Теркин менән сағыштыралар.
Башҡалар менән бергә Марс Рафиҡов та ҡаты һынауҙар аша үтә. Уның һөҙөмтәһе буйынса Рафиҡов һайлап алынған алты космонавт исемлегенә инә алмай. Хәйер, һайланғандарҙың да бер нисәүһе төрлө сәбәптәр менән артабан төшөп ҡала.
Өфөгә хәҙер йыһан батырҙары килгеләйме икән, ишетелгәне юҡ. Элегерәк космонавтар Башҡортос­тандың баш ҡалаһын да урап үтмәй торғайны. Ә Владимир Комаров беҙҙе айырыуса яҡын күргәндер, уға Өфө халҡы үҙенеке һымаҡ мөғәмәләлә булды. Батыр йыһан сәфәренән ҡайтып килгәндә фажиғәле һәләк булғас, баш ҡалалағы балалар ижады һарайына В. Комаровтың исемен бирҙеләр.
Республикабыҙ тормошона космонавтика көтөлмәгән яҡтан килеп инмәһә, йыһанға осоусыларҙы һирәк-һаяҡ ҡына күреп, йә улар тураһында ишетеп кенә ҡәнәғәтләнеп йөрөр инек. Бына бер нисә йыл инде «Красноусол» шифаханаһы, реабилитация маҡсатында, йыһандан ҡайтҡан космонавтарҙы ҡабул итә. Ҙур илдәге йөҙҙәрсә шифахана араһынан беҙҙекен һайлауҙары – тәбиғи ҙә, ғорурланырлыҡ та хәл. «Красноусол»дағы минераль һыу ҙа, шифалы батҡаҡ та, ғәжәйеп матурлыҡ та йыһанда юғалтҡан минералдарҙы тиҙ үк кире ҡайтара икән. Юрий Гагарин исемендәге Рәсәй дәүләт космонавтар әҙерләү үҙәге начальнигы, Рәсәй Геройы Василий Циблиев, Геройҙар Михаил Тюрин, Максим Сураев, Юрий Батурин һәм башҡалар бында үҙ кеше.
Тормош юлы беҙ хыял иткәнсә һәм ынтылғанса ғына бармай шул. Уның боролоштарында, уңыштарҙан бигерәк, еңелеүҙәр һине йышыраҡ көтөп тора.
Профессор М. Илһамов – ғәжәп тыйнаҡ тәбиғәтле кеше. Ниндәй проблемалар хаҡында баш ватыуын ул тиҙ генә һөйләп бармаҫ. Ләкин Марат Әҡсәновичтың тәржемәи хәлен өйрәнә килә, уның фәнни ҡыҙыҡһыныуҙары даирәһенең ғәжәп киң булыуына хайран ҡалаһың. Авиация һәм космонавтикаға туранан-тура мөнәсәбәте булған өлкәлә эшләгәс, математика, механика, физика фәндәренең иң оло маһирҙары менән аралашҡан, хеҙмәттәшлек иткән. Шулар араһында бөйөк математик Михаил Алексеевич Лаврентьев, механик, Социалистик Хеҙмәт Геройы Хәлил Әхмәт улы Рәхмәтуллин, академик, Ленин премияһы лауреаты Валентин Новожилов, ҡаҙанда тыуған күренекле механик Алексей Ильюшин, ҡытай ғалимы Цянь Сюе Сень, Америка ғалимы Николас Хофф һәм башҡа күптәр бар. Цянь – Теодор фон Кармандың шәкерте, легендар шәхес. Ул ҡытай өсөн бер үҙе генә лә беҙҙең бөйөк Курчатов, Королев һәм Келдышты алмаштырған. ҡытайҙа атом һәм ракета ҡоралдары нәҡ Цянь етәкселегендә һыналған һәм булдырылған.
Ҙур сәйәсәттә күңелдәр бар-береһенә ихлас тартыла алмай, тиҙәр. Ә ҙур фәндә нисек икән? Бик күп оло фән эйәләренең ғүмер баҡый дуҫлашып йәшәүенә миҫалдар бихисап. Америка аэронавтика һәм астронавтика институтының сит ил ағзаһы булған Марат Илһамовтың бөтә донъяла тиерлек фекерҙәштәре һәм шәкерттәре бар. Уның талантлы шәкерттәренең береһе – Яңы Зеландиялағы Окленд университеты профессоры Шамил Усман улы Ғәлиев бына нимә тип яҙа: «Мәсьәләләрҙе ҡоласлы ҡуйыу һәм фәнни ҡыҙыҡһыныуҙарҙың төрлөлөгө йәһәтенән мин һеҙҙән һәм В. В. Новожиловтан күп нәмә алдым. Йәл, ҡаҙандан, һеҙҙең мәктәптән иртәрәк китергә тура килде». Хәйер, алыҫта йәшәүсе ғалим Шамил Ғәлиев үҙе лә, инглиз шағиры һәм рәссамы Уильям Блейк әйтмешләй, «бер тынала – мәңгелекте, ҡом бөртөгөндә донъяның сикһеҙлеген» күреүсе зирәк кеше.
Уҡыусыға шуны ла әйтергә тейешмен: был яҙмалар – Космонавтика көнөнә арналмаған һәм йыһан тураһында ла түгел. Ул ҡатмарлы даирәгә булыр-булмаҫ аҡылың менән тығылмау хәйерле. Әммә шул йүнәлештә эшләүсе кешеләрҙе хөрмәтләп иҫкә алыу яҙыҡ түгел. Йыһан, күк йөҙө улар өсөн эш майҙаны ғына булһа, беҙҙең өсөн хыялдарҙы ҡанатландырған сихри донъя булып ҡала. Бөйөк Туҡай, күккә бағып, «юҡ, яна минең йондоҙом» тип ғорурланған. Беҙ ҙә, шул бихисап йондоҙ күккә сорғотолған йөрәктәр түгелме икән, тип, емелдәшкән уттарға оҙаҡ-оҙаҡ ҡарап торабыҙ.

Марсель ҡОТЛОҒӘЛЛӘМОВ.